آشنایی با کودکان بیش فعال با نقص توجه و تمرکز
کودکان بیش فعال صبر و تحمل بسیار کمی دارند، به‌سرعت با افراد غریبه و آشنا ارتباط برقرار می‌کنند؛ اما این ارتباط کاملاً آزاردهنده و مخرب است. کودک بیش‌ازحد نرمال، فعالیت و تحرک دارد! توجه و تمرکز آنها بسیار اندک است و آموزش او با مشکلاتی همراه میباشد. در این مقاله به‌طور کامل با خصوصیات این کودکان آشنا می‌شوید و راهکارهایی برای درمان و کنترل این مشکل می‌یابید؛ پس با ما همراه باشید.
تعریف کلی اختلال بیش فعالی و نقص توجه
اختلال بیش فعالی کودکان، اختلالی بسیار شایع میباشد که گاهی آن را تحت عنوان هایپراکتیو ADHD نیز می‌شناسند. این عارضه در پسرها شایع‌تر از دخترها میباشد و معمولاً در فرزند اول خانواده بیشتر دیده می‌شود. اختلال بیش فعالی و نقص توجه و تمرکز باعث ناراحتی شدید کودک و اطرافیان او در محیط منزل و مدرسه خواهد شد. برای اینکه بتوانیم تشخیص اختلال بیش فعالی را مطرح کنیم باید به دو ویژگی توجه نماییم:
1- توجه وتمرکز کودک کم است و یا به‌طورکلی نسبت به آموزش بی‌توجه است و به‌سرعت تمرکز حواس خود را از دست می‌دهد.
2-کودک فوق‌العاده پرتحرک و پرجنب‌وجوش است که گاه با رفتارهای ناگهانی یا پرخاشگری و عصبانیت و کارهای خطرناک همراه می‌شود.
برای اینکه بگوییم کودکی دچار اختلال بیش فعالی است باید حداقل به مدت ۶ ماه بیش فعالی و کاهش توجه کودک ادامه پیدا کند به‌طوری‌که در عملکرد آموزشی و تحصیلی یا اجتماعی کودک نقص و تخریب ایجاد نماید. موضوع دیگر اینکه اختلال بیش فعالی و نقص توجه قبل از ۷ سالگی شروع می‌شود و ادامه می‌یابد.
به‌طورکلی سه نوع اختلال بیش فعالی و نقص توجه وجود دارد:
1- اختلال بیشتر به‌صورت بیش فعالی و پرتحرکی باشد.
2- نوع دیگر که اغلب به‌صورت نقص توجه و بی‌توجهی است.
3- به‌صورت مختلط است یعنی کودک هم پرتحرک است و هم بی‌توجه میباشد.
نکته مهم این است که کودک بیش فعال و کم توجه در دو یا چند موقعیت مختلف علائم را نشان می‌دهد یعنی هم در محیط منزل پرتحرک است و هم در مهد کودک یا مدرسه دچار بی‌قراری و پرتحرکی است. برای این کودک، محیط و زمان و مکان فرقی ندارد. او در همه حال پرتحرک و بیش فعال است و به‌سرعت دچار حواس‌پرتی می‌شود و نقص توجه دارد .
علائم بیش فعالی چیست؟
کودکان بیش فعال اغلب دارای رفتار پرخاشگرانه و مهارگسیخته‌ای هستند که گاهی با شکستن اشیاء و آزار دیگران بخصوص کودکان همراه می‌شود. متأسفانه کودکانی که دچار بیش فعالی هستند مکرر از سوی والدین تنبیه و تحقیر میشوند. این کودکان به دلیل انجام کارهای مخرب و به هم ریختن اثاثیه منزل دائماً از طرف والدین مورد مواخذه و بازخواست قرار می‌گیرند و به‌شدت سرزنش میشوند و در مقابل، رفتارهای پرخاشگرانه و بیش فعالی این کودکان شدیدتر می‌شود و این چرخه معیوب هر روز تکرار می‌شود و به حدی می‌رسد که هیچ‌کس تحمل رفتار این‌گونه کودکان را ندارد. معمولاً خواب این بچه‌ها فوق‌العاده کم می‌شود. توجه و تمرکز آنها پایین است که این مسئله بویژه در سنین آموزشی و مدرسه مشکل ساز است.
سؤال مهمی که والدین این‌گونه کودکان مطرح می‌کنند این است که چرا بچه ما دچار بیش فعالی و نقص توجه است؟ در بخش بعد با علت بیش فعالی و کمبود توجه آشنا خواهید شد.
علت عارضه بیش فعالی چیست؟
علت اصلی اختلال بیش فعالی و نقص توجه معلوم نیست. اما مجموعه‌ای از عوامل ژنتیک، آسیب جزئی مغزی در دوره جنینی یا در موقع تولد، تغییراتی در واسطه‌های شیمیایی و عصبی مغز، تأخیر در رشد مغزی و عوامل روانی - اجتماعی در ایجاد ADHD مؤثر هستند. در ادامه، عواملی که در ایجاد بیش فعالی و نقص توجه و تمرکز دخالت دارند را به ترتیب مورد بحث قرار می‌دهیم :
عامل ژنتیک
مطالعات و بررسی‌های مختلف نشان داده‌اند که دوقلوهای یک‌تخمکی که ازهرجهت به یکدیگر شبیه‌اند به‌طور هم‌زمان بیشتر از دوقلوهای دو تخمکی که شباهتی به هم ندارند، ممکن است دچار بیش فعالی و نقص توجه شوند. بنابراین استعداد ژنتیک برای این اختلال وجود دارد. بااین‌حال ممکن است یکی از قل ها، کودکی بیش فعال شود و قل دیگر دچار نقص توجه شود!
آسیب‌های مغزی جزئی در دوره جنینی و قبل از تولد
تصور می‌شود که برخی از کودکان مبتلا به ADHD ممکن است در طی دوره جنینی یا قبل از زایمان و حتی در جریان زایمان دچار آسیب جزئی مغزی شوند. آسیب وارده ممکن است ناشی از ضربه به مغز، التهاب و عفونت،مسمومیت و یا در اثر بیماری‌های متابولیک باشد.
عوامل عصبی و شیمیایی
در سیستم مغز و اعصاب انسان یک سری مواد تولید و ترشح می‌شود که به آنها واسطه‌های شیمیایی - عصبی یا نوروترانسمیتر می‌گویند. یکی از این واسطه‌های شیمیایی عصبی ماده‌ای بنام اپی نفرین است. سیستمی که با «اپی نفرین» مرتبط است سیستم نورآدرنرژیک نامیده می‌شود. قسمتی از مغز بنام لوكوس سرولئوس عمدتاً محتوی نورون‌های نورآدرنرژیک است که این قسمت را دستگاه مرکزی می‌نامند که در توجه نقش مهمی دارد. و دستگاه سمپاتیک محیطی هم احتمالاً در ADHD نقش بیشتری داشته باشد. به‌این‌ترتیب که اگر اختلالی در اپی نفرین محیطی ایجاد شود که منجر به تجمع و تراکم آن در خون شود، می‌تواند باعث اشکال در سیستم نورآدرنرژیک مرکزی شود و باعث کاهش فعالیت سیستم مرکزی شود که به‌نوبه خود در «توجه و تمرکز» فرد اختلال ایجاد می‌نماید.
عوامل عصبی - فیزیولوژیکی
مغز انسان در ۵ مرحله به‌طور ناگهانی و به‌سرعت رشد می‌کند:
- از سه‌ماهگی تا ده‌ماهگی
- از دوسالگی تا چهارسالگی
- از شش‌سالگی تا هشت‌سالگی
- از ده تا دوازده‌سالگی
- از چهارده تا شانزده‌سالگی
متأسفانه رشد مغزی برخی از کودکان در این مراحل بخصوص مرحله ۱ و ۲ دچار کندی می‌شود و به‌تدریج منجر به اختلال بیش فعالی و نقص توجه خواهد شد. البته انتظار می‌رود که این شکل بالینی از ADHD تا حدود سن ۵ سالگی برطرف شود یا بسیار کاهش یابد پس جای امیدواری زیادی است که در این فاصله یعنی تا قبل از مدرسه مغز این کودکان به حد طبیعی رشد برسد و تأخیر رشد در مرحله ۱ و ۲ را جبران نماید. نکته قابل ذکر اینکه تحقیقات نشان داده است که ناحیه پیشانی (لوب فرونتال) مغز این کودکان تکامل نهایی خود را پیدا نکرده و بنابراین نمی‌تواند وظیفه خود را انجام دهد؛ پس کودک دچار مهارگسیختگی رفتاری می‌شود. خوشبختانه می‌توان با دارودرمانی و رفتاردرمانی کودکان بیش فعال یا هایپراکتیو را درمان کرد.
عوامل روانی اجتماعی
تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که در معرض استرس‌های روانی قرار دارند بیشتر دچار اختلال بیش فعالی و کم توجهی میشوند. وجود درگیری و تنش بین والدین هم می‌تواند در شروع یا تداوم ADHD نقش داشته باشد اختلاف روش والدین در رابطه با اصول تربیتی کودک نیز می‌تواند در تشدید بیش فعالی نقش داشته باشد. گاهی رفتار پدر و مادر به صورتی است که دائماً با امر و نهی و تنبیه بدنی همراه است و باعث رفتارهای مقابله‌ای کودک با آنان می‌شود.
درمان کودکان بیش فعال با کمبود توجه و تمرکز
درمان ADHD مشتمل بر درمان دارویی و غیر دارویی است. والدین محترم باید توجه داشته باشند که تشخیص و درمان بیش فعالی و کمبود توجه باید توسط پزشک انجام شود؛ لذا از مصرف دارو بدون تجویز پزشک جدا خودداری شود.
دارودرمانی در کودکان بیش فعال
داروهایی که برای درمانADHD انتخاب اول هستند، از گروه محرک‌های سیستم اعصاب مرکزی میباشند. ریتالین و روبیفن نامهای تجاری داروی متیل فنیدیت میباشند. در واقع ریتالین
رایج ترین و اولین داروی انتخابی در درمان کودکان مبتلا به اختلال بیش
فعالی و نقص توجه و تمرکز است. این دارو به شکل قرص در داروخانه ها موجود
است. ریتالین با اثر بر قشر مغز و تالاموس از بازجذب مجدد دوپامین در سلول
های عصبی جلوگیری می کند .
مدت اثر این دارو چهار تا شش ساعت است؛ بنابراین باید این دارو را یک یا دو بار در روز مصرف کرد.
آنچه اثبات شده این است که استفاده از داروهای محرکی همچون ریتالین موجب
کاهش بیش فعالی، افزایش توجه، افزایش تمرکز، کاهش رفتارهای منفی، بهبود
تعامل اجتماعی و افزایش موفقیت تحصیلی تا حدود 80-70 درصد می شود.
داروهای انتخاب دوم برای درمان بیش فعالی و عدم تمرکز کودکان شامل داروهای ضد افسردگی نظیربوپروپیون، ونلافاکسین و آگونیست های گیرنده آلفا آدرنژریک نظیر کلونیدین میباشند. این گروه از داروها را داروهای غیر محرک می‌گویند.
درمان غیر داروئی بیش فعالی
اگرچه دارودرمانی برای درمان کودکان مبتلا به بیش فعالی و نقص توجه بسیار تأثیرگذار و تعیین‌کننده است اما پژوهش‌های مختلف نشان داده است که به‌تنهایی کافی نیست بنابراین حتماً باید از روش‌های غیر دارویی هم استفاده شود. مهم‌ترین اقداماتی که به این افراد توصیه می‌گردد، عبارت‌اند از:
- نقش تغذیه در کودکان بیش فعال
غذاهای مضر برای کودکان بیش فعال
- غذاهای پر ادویه
- مواد قندی ( شکر و قند) و کلیه خوراکیهای حاوی قند
- نوشابه های کافئین دار - قهوه - نسکافه - نوشابه های انرژی زا
- سوسیس و کالباس بعلت داشتن نیتریت و نیترات
- تارترازین ( رنگ غذایی)
- اسید بنزوئیک ( مواد نگهدارنده ) یا پرزواتیو
غذاهای مفید برای کودکان بیش فعال
- غذاهای حاوی نشاسته ( نان - برنج - سیب زمینی - ماکارونی و ...)
- مواد حاوی پروتئین ( گوشت لخم - سینه مرغ - تخم مرغ - نان های دارای سبوس و ...)
- امگا 3 و امگا 3.6.9 ( ماهی سالمون - ماهی ساردین - تخم کدو تنبل و آفتابگردان و یا مکملهای موجود در داروخانه)
- ویتامین B6
-منیزیم Magnesium ( غلات - دانه های گیاهی - مغزها - حبوبات - شیر و یا مکملهای موجود در داروخانه از جمله MAGNE B6)
-zinc یا روی ( گوشت ماکیان - مرغ - بوقلمون - لبنیات - جگر و یا مکملهای دارای زینک )
- آهن (Iron)
-پروبیوتیک ها ( باکتریهای مفیدی در روده هستند که باعث از بین رفتن باکتریهای مضر روده میشوند) منابع پروبیوتیک لبنیات میباشد.
- هماهنگی و توافق والدين
توصیه اکید می‌شود که پدر و مادر در رابطه با نوع روابط و رفتارشان با یکدیگر هماهنگ شوند و توافق و تفاهم نسبی در امور مختلف پیدا نمایند، از برخوردهای ناخوشایند و توأم با خشونت جدا بپرهیزند. همان‌طور که می‌دانید کودک و نوجوان از روی رفتار والدین همانندسازی و الگوبرداری می‌کند. هرچقدر روابط پدر و مادر آرام، عاطفی، صمیمانه و توأم با هماهنگی و نظم متعادل باشد، کودک می‌تواند رفتارهای مطلوب و مناسب را الگوبرداری کند. مسلماً اگر پدر و مادری دائماً با یکدیگر در جنگ و ستیز باشند و مکرراً بهانه‌گیری نمایند و از کلمات نامناسب و توهین‌آمیز استفاده کنند، اگر کودک زمینه بیولوژیک برای اختلال بیش فعالی و نقص توجه (ADHD) هم داشته باشد، اختلال سریع‌تر و شدیدتر بروز پیدا می‌کند؛ بنابراین گام اول هماهنگ شدن پدر و مادر است.
والدین محترم به توصیه‌های زیر توجه فرمایند:
- هرگز همدیگر را بخصوص در حضور کودک مورد مواخذه و بازخواست قرار ندهند.
- پدر و مادر در زمینه‌های مختلف زندگی ، شخصیتی و ظاهری، خود را با دیگران مقایسه نکنند.
- اگر اشتباهی رخ داد، پدر و مادر شروع به سرزنش هم نکنند.
- از تحقیر و تنبیه جدا اجتناب شود.
- خواسته و نظرخود را با کلمات مناسب بیان کنند و ضمناً احساس و نظر طرف مقابل را انکار نکنند و به یکدیگر احترام بگذارند.
- خواب کافی و با کیفیت
- اهمیت آرامش در خانواده در رفتار با کودک
همان‌طور که گفتیم محور آرامش در خانواده، رابطه مناسب پدر و مادر است و فرزندان از روی این روابط، الگوبرداری می‌کنند. در مرحله بعد تمام مواردی که توصیه شد والدین نسبت به یکدیگر انجام ندهند، به‌طور کامل‌تر در رابطه با کودک و نوجوان و حتی جوان نباید انجام داد. هرکدام از آنها انجام شود انرژی منفی ایجاد و انتقال می‌یابد.درواقع انرژی مثبتی در بر نداشته و باعث تخریب روابط بین اعضاء خانواده خواهد شد.
باید توجه داشت که آموزش به کودک و نوجوان مبتلا به بیش فعالی و نقص توجه و تمرکز باید از طریق غیر مستقیم صورت گیرد. کودک و نوجوان بیشتر رفتارهای خود را الگوبرداری می‌کند و به‌نوعی از روی عملکرد والدين همانندسازی می‌کند. پس آنچه را می‌بیند و می‌شنود در صفحه ذهنش ثبت، ضبط و بایگانی می‌شود. در ادامه به مثال‌هایی از آموزش غیر مستقیم کودکان بیش فعال اشاره می‌گردد:
- یکی از روش غیر مستقیم، بازی‌های فیزیکی و ورزش است کودک باید تحرک لازم را داشته باشد و انرژی‌های مازاد را تخلیه نماید. بنابراین کودک بایستی در فضای باز و مناسب قرار بگیرد تا فعالیت ورزشی کافی را داشته باشد.
- متناسب با شرایط ذهنی و سنی کودک و مطابق با نیازهایش از کتاب‌های آموزشی در قالب داستان و قصه استفاده شود. برای سنین پیش دبستانی بیشتر کتاب‌های مصور با رنگ‌های شاد و قصه‌های بسیار کوتاه و ساده توصیه می‌شود ولی باید توجه داشت که هیچ‌گاه کودک با شخصیت‌های قصه مقایسه نگردد.
- بیان احساس روش دیگری است که والدین باید از این طریق به کودک یا نوجوان آموزش و مهارت را منتقل نمایند. بیان احساس معمولاً به‌صورت یک جمله خبری است مثلاً بیان این جمله که من خوشحال می شم وقتی کتابهات مرتبه یا چقدر خوب میشه که لباسهامون را سرجاشون بذاریم! وقتی همه با هم کنار سفره غذا می‌نشینیم احساس خوشحالی و آرامش می‌کنم! و غیره.
- ارتباط مداوم والدین با آموزگار
- مشارکت در آرزوهای بچه‌ها
گاهی لازم است والدین در آرزوها و تخیلات بچه‌ها مشارکت نمایند. یعنی به‌جای استدلال و یا انکار نیاز و آرزو، با او به‌طور متعادل، مشارکت فعال نشان دهند. مثلاً کودکی آرزو می‌کند ای کاش من یک هواپیمای واقعی داشتم! یا اینکه می‌گوید: من یک ماشین واقعی می خوام که خودم رانندگی کنم! توصیه می‌شود به‌جای انکار و استدلال با کودک در این آرزو شرکت کنید تا تبدیل به یک بازی شود. در این حالت شما با کودک خود همدلی می‌نمایید و نیاز ذهنی او را برآورده می‌کنید. درواقع کودک اصل آرزو یا خواسته را رها می‌کند و دل به بازی می‌سپارد. در نهایت برای یادگیری چگونگی رفتار با کودک بیش فعال باید به روانپزشک کودک یا روانشناس کودک مراجعه نمایید.
تنظیم: دکتر روزا ابوالقاسم
1401/01/02